Το τεράστιο οικοδόμημα που ίδρυσε ο Μεχμέτ Αλή πασάς (ή Μοχάμεντ Άλι) το 1817 στη γενέθλια πόλη του έχει ιδιαίτερη γοητεία, μακρόχρονη ιστορία και μοναδική αύρα. Η καλή του …μοίρα το βοήθησε να διασωθεί από τις καταστροφές, την παρακμή και τους βανδαλισμούς. Επιβιώνει στον 21ο αιώνα αναστηλωμένο υποδειγματικά από την γνωστή οικογένεια των καπνεμπόρων Μισιριάν – και ειδικότερα την Άννα Μισιριάν η οποία το 2001, μετά από επίπονες διαπραγματεύσεις, επινοικίασε το μνημείο από την Αιγυπτιακή κυβέρνηση στην οποία ανήκει. Στη συνέχεια το μετέτρεψε σε ένα χώρο φιλοξενίας μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα. Σήμερα το διαχειρίζεται η Hotel Brain.
Το συγκρότημα των κτιρίων ήταν ένα kulliye, – αρχιτεκτονικό συγκρότημα για την ισλαμική εκπαίδευση– ίσως το τελευταίο της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που κτίστηκε πάνω σε παλαιότερο Ιμαρέτ του Ιμπραήμ Πασά, βεζύρη και κουνιάδου του σουλτάνου Σουλεϊμάν. Παρείχε κοινωνικές και εκπαιδευτικές υπηρεσίες και ήταν θεσμός γνωστός και συνηθισμένος στις οθωμανικές πόλεις. Βρίσκεται στη δυτική πλευρά της παλιάς πόλης, στην Παναγία, και τα κτίσματά του καταλαμβάνουν έκταση 3.500 τ.μ. στα 4.200 τ.μ. που είναι ο συνολικός χώρος. Κτίστηκε σε μεταβατική περίοδο, όταν άρχισε να αμφισβητείται το παραδοσιακό θρησκευτικό σύστημα στην οθωμανική αυτοκρατορία και η Καβάλα ήταν μια μικρή πόλη 3.000-4.000 κατοίκων, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Τούρκοι.
Το kulliye αποτελούσαν δύο μεντρεσέδες (εκπαιδευτικά ιδρύματα-ιεροδιδασκαλεία), δυο μεστζίτ (χώρος προσευχής που τον χρησιμοποιούσαν και ως αίθουσα διδασκαλίας), ιμαρέτ (κουζίνα για σούπα), μεκτέμπ (σχολείο πρώτης βαθμίδας), γραφεία διεύθυνσης όπου κάποιες φορές έμεναν και οι καθηγητές. Στους μεντρεσέδες υπήρχαν συνολικά 61 κελιά για τη διαμονή των οικοτρόφων. Το καλοκαίρι τα παιδιά ήταν 60, το χειμώνα 300 και σε κάθε δωμάτιο έμεναν από τέσσερα έως πέντε. Είχαν δωρεάν τροφή και στέγη και τους έδιναν ένα μικρό χρηματικό ποσό για να καλύπτουν προσωπικές τους ανάγκες.
Οι αρχικοί φιλανθρωπικοί και μορφωτικοί στόχοι του ιδρύματος ατόνησαν με τον καιρό και από το 1858 άρχισαν να το θεωρούν έως και επιβλαβές για την πόλη – πολλοί μάλιστα το αποκαλούσαν τεμπελχανείο και ζητούσαν την κατάργησή του και την ίδρυση σχολείων στη Θάσο. Παρόλα αυτά συνέχισε μέχρι το 1902 να λειτουργεί ως Ιεροδιδασκαλείο και μέχρι το 1923 ως φιλανθρωπικό ίδρυμα που έδινε δωρεάν συσσίτια στους φτωχούς. Για διάφορους λόγους παρέμεινε αιγυπτιακή ιδιοκτησία.
Με την ανταλλαγή των πληθυσμών και μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’70 στα κτίρια του Ιμαρέτ κατοίκησαν οικογένειες προσφύγων ή άποροι και κάποιοι χώροι χρησιμοποιήθηκαν ως αποθήκες για τα μαγαζιά που υπήρχαν γύρω – μια χρήση που συνεχίστηκε για καιρό. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα μεταξύ της τετράγωνης αυλής, όπου έμεναν οι οικογένειες και της τρίγωνης, όπου ήταν οι μπεκιάρηδες (ανύπαντροι), υπήρχε πόρτα την οποία τα βράδια κλείδωναν ώστε αποφευχθούν τυχόν …ύποπτες συναντήσεις. Στη διάρκεια της δικτατορίας, το 1967, έγινε διοικητική αποβολή τους και τα κτίρια ερήμωσαν: το Ιμαρέτ πέρασε σε περίοδο παρακμής – πολλοί Καβαλιώτες μάλιστα θυμούνται σήμερα πως μικροί έμπαιναν κρυφά και έπαιζαν μέσα στις αυλές του. Στο πρόσφατο παρελθόν έγινε καφετέρια, ταβέρνα και η τρίγωνη αυλή εξακολούθησε να έχει χρήση αποθήκης. Εννοείται ότι έγιναν καταστροφές και βανδαλισμοί και ο κάθε …ενδιαφερόμενος έπαιρνε αντικείμενα από το χώρο –γι’ αυτό και ελάχιστα αρχεία έχουν σωθεί.
Η αναστήλωση του μνημείου, που έχει κηρυχθεί διατηρητέο, κράτησε 22 μήνες και εργάστηκαν 120 άτομα. Οι Μισιριάν έχουν δημιουργήσει και μια ΜΚΟ, το «Ινστιτούτο Μοχάμεντ Άλι», που έχει ως σκοπό να οργανώνει εκδηλώσεις για την αλληλοκατανόηση πολιτισμών, να κάνει ανταλλαγές, να προβάλλει την Ελλάδα στη Μέση Ανατολή και την Αίγυπτο στην Ευρώπη.
O MΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΗΣ
Ο Μεχμέτ Αλή γεννήθηκε στην Καβάλα το 1769 και ήταν γιος τουρκαλβανού αγά. Κατατάχθηκε νέος στον οθωμανικό στρατό και διακρίθηκε – το 1801 μάλιστα πήρε ως υπολοχαγός μέρος στις μάχες εναντίον του Ναπολέοντα Βοναπάρτη που είχε καταλάβει την Αίγυπτο από το 1798. Κατάφερε να απελευθερώσει την Αίγυπτο από τους Μαμελούκους και τους ξένους κατακτητές και έπειτα από λίγα χρόνια, έχοντας αποκτήσει δύναμη, επαναστάτησε κατά του Πασά της Αιγύπτου, κατέλαβε την εξουσία και αυτοανακηρύχθηκε Βαλής της Αιγύπτου. Σε λίγο καιρό έβαλε τα θεμέλια για την αναδιοργάνωση της χώρας και πέρασε στην ιστορία ως εκσυγχρονιστής και ο άνθρωπος που εισήγαγε εκεί τις ευρωπαϊκές συνήθειες. Παρόλο που δεν επισκεπτόταν την Καβάλα - η οποία του είχε παραχωρηθεί από τον Σουλτάνο μαζί με τη Θάσο -, δεν την ξεχνούσε και το 1817 της δώρισε το kulliye. Πέθανε το 1849 στο Κάιρο.
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΟΥ ΙΜΑΡΕΤ
Το συγκρότημα του Ιμαρέτ χαρακτηρίζεται από τη λιτή του διακόσμηση και τα γεωμετρικά σχήματα. Έχει έντονα χαρακτηριστικά της τουρκο-μπαρόκ περιόδου, πολλές καμπύλες επιφάνειες, τους χαρακτηριστικούς μολύβδινους τρούλους και καμινάδες σε διάφορα ύψη – καθώς όλα τα κελιά του είχαν τζάκι. Εξαιρετικές είναι οι τρεις εσωτερικές του αυλές και κυρίως η μεγάλη τετράγωνη με την κιστέρνα που σήμερα αποκαλείται «κήπος του νερού». Η δυτική του πλευρά, πάνω από τα απότομα βράχια, είναι ορατή κυρίως από το λιμάνι, από το σημείο που είναι και η αφετηρία των λεωφορείων: στην πλευρά αυτή υπάρχουν κομμάτια του τείχους της παλιάς πόλης που μοιάζουν «ενσωματωμένα» στο Ιμαρέτ.
Φωτογραφίες: Βάλυ Βαϊμάκη, Περικλής Μεράκος (www.periklesmerakos.com)